"Bağımsızlık bana göre, işini bir pazar kavramına göre yapmanın buyrulmasından ya da işinin böyle bir kavram tarafından biçimlendirilmesinden bağımsız olmak demektir. Bağımsızlık sanatında özgür olmak demektir.”
der Jim Jarmusch 1996 yılında Sundance Channel internet sitesine verdiği bir röportajında. Sinemada bağımsızlık kavramının iyice muğlaklaştığı bir endüstriyel dönemde Jarmusch sineması en iyi bu sözlerle özetlenebilir herhalde.
Jim Jarmusch aslında gazetecilik ve edebiyat alanlarında öğretim görmüş biri. Columbia’da avantgarde şiirler üzerine odaklanmış eğitimine devam ederken, bir yaz tatilinde gittiği ve sonrasında 1 yıl sürdüreceği Paris serüveni ise sinemaya olan ilgisini başlatmıştır belki de. Zira Paris’te kapısından içeriği girdiği Cinematheque, Jarmusch’un Dziga Vertov, Jean Vigo, Yasujiro Ozu gibi sinema teorisyenleri ve yönetmenleri ile tanışmasına, Paris dönüşünde ise New York University’ de sinema eğitimleri almasına önayak olmuştur.
Sinema okulundan mezun olamamış olmasına rağmen burada tanışma fırsatı bulduğu ünlü film noir yönetmenlerinden Nicholas Ray’in yardımlarıyla geleceği şekillenmeye başlamıştır. Jim Jarmusch bu anlamda mektepli-alaylı ayrımının orta yerinde kendine yer edinmiş, her ne kadar okulda öğrendiği teknik detayların öneminin farkında olsa da eline kamera almadan ortaya bir şey koymanın imkansızlığını da tecrübe edinmiştir.
Jarmusch, sinema okulundaki bitirme projesi olan ilk filmi Permanent Vacation (Sürekli Tatil) jüri tarafından yeterli görülmeyince okulu bırakır. Bir yabancılaşma ve boşluk içinde bulunma hikayesi olan Permanent Vacation, Jarmusch sinemasının hangi temelleri üzerine yükseleceğine dair ipuçları veriyordu adeta. Diyalogtan sıyrılmış, mizansenin önemini kavramış, etkilendiği sanatçılara göndermeler içeren (filmin baş kahramanı Charlie Parker ismini ünlü bir saksafoncudan alır, ayrıca sinema sahnelerinde Nicholas Ray afişleri asılıdır), punk kültürünün asiliğini kullanarak kendi kafasının dikine giden bir sinema anlayışıydı bu. Permanent Vacation filmi geniş yankı uyandırmamış görülse bile (zaten nihayetinde bir okul projesiydi), zamanla kült yapımlar arasında yerini almıştır.
Jim Jarmusch asıl patlamasını 1984 yapımı Stranger than Paradise (Cennetten de Garip) ile yapmıştır. Bu filminde Jarmusch’un temel aldığı sorun iletişimsizlikti. Macaristan’dan gelen bir kızın iki Amerikalı arasında bir nevi katalizör görevi görmesi, bunun yanında “dışarından” birinin Amerikan Rüyası’na dair izlenimleri mizah sosuyla ekrana yansıtılırken, film başta Cannes’ta kazandığı Altın Kamera olmak üzere çeşitli festivaller tarafından ödüllendiriliyordu.
Jarmusch bir sonraki filmi olan Down by Law (İçeridekiler) ile bir önceki filmiyle aynı sorun üzerine eğiliyordu. Aynı hücreye düşen iki Amerikalı birbiriyle hiçbir şey paylaşamazken, yanlarına gelen ve İngilizce’yi yeni sökmeye başlamış bir İtalyan sayesinde ayağa kalkıp beraber zıplayarak tekerleme bile söylüyorlardı. Jarmusch bir yandan karşındakini anlamak için sadece sözlere gerek olmadığından dem vururken, bir yandan da birbirine yabancılaşmış Amerikan toplumundan ve bu konudaki vurdumduymazlıklarından dert yanıyordu.
1989 yapımı Mystery Train (Gizem Treni) Elvis Presley’i ve memleketi Memphis’i merkezine yerleştirerek bir suç vakasını üç farklı gözden anlatırken, bir sonraki Jarmusch eseri olan Night On Earth (Dünyada Bir Gece) ise kamerasını 5 farklı şehre, 5 farklı taksi şoförüne çeviriyordu.
1995 senesine gelindiğinde ise çoğu kişinin geniş kitlelere ulaşması sebebiyle en başarılı filmi olarak değerlendirdiği, Dead Man (Ölü Adam) i çekiyordu Jarmusch. Western türünün kodlarını alıp kendince yorumlayan Jarmusch başroldeki Johnny Depp’in karakterine ünlü şair William Blake ismini verirken, Kızılderili kahraman ise Nobody (Hiçkimse) olarak çağrılıyordu. Bir nevi beyaz adamın kendiyle hesaplaşması olan filmde, ölüme olan yolculuk Blake dizeleri ile bezeniyor, ortaya çıkan stilize anlatımla Amerikan’ın vahşi kapitalizmi yerden yere vuruluyordu.
Dead Man’ den sonra Year of the Horse filmiyle Neil Young’ın peşinden turneye çıkıp, belgeselvari bir yapım ortaya koyan Jarmusch, 1999 yapımı Ghost Dog: The Way of Samurai (Hayalet Köpek: Samuray Tarzı ) ile seyircinin karşısına çıkıyordu. Gayet açık bir şekilde, kendisinin de gururla ifade ettiği üzere, 1967 çıkışlı Jean-Pierre Melville yapımı Le Samourai’ye selam çakan filmde, Uzakdoğu mitleriyle kendini yetiştirmiş bir kiralık katilin yalnızlığı ve erdemli duruşu yansıtılmaktmaydı. Jarmusch’un Yamamoto Tsunetomo ‘nun Hagakure: Bir Samurayın El Kitabı’ndan aldığı alıntılarla iyice eklektik bir yapıya bürünen film, Jarmusch külliyatında kendine ayrı bir yer ediniyordu.
2003’te, önceden çektiği ve yenilerini eklemeyi ihmal etmediği kısa film serisi Coffee and Cigarettes’i (Kahve ve Sigara) bir çatı altında toplayan; bunu yaparken de Bill Murray, Cate Blanchett, Steve Coogan, Iggy Pop, David Bowie, Steve Buscemi gibi isimlerle çalışan Jim Jarmusch, 2005 yapımı Broken Flowers (Kırık Çiçekler)’da ise oğlu olduğunu öğrenen çapkın bir adamın çocuğunu bulmak için çıktığı yol serüvenini anlatıyordu.
Broken Flowers ile artık yaşlandığı ve üzerine eğildiği konuları değiştirdiği ima edilen Jim Jarmusch 2009 yapımı son filmi Limits of Control’de The Ghost Dog: The Way of Samurai’ye yakın bir konuyu ele alarak bir gangsterin yalnız yolculuğuna çeviriyordu kamerasını. Avrupa’nın estetik sokaklarını kendine mizansen edinen film, durduğu nokta ile biraz havada kalıyor olsa da Amerikan’ın emperyalist tutumuna gönderme yapmaktan da geri kalmıyordu.
Tüm bunların ışığında Jim Jarmusch sinemasının genel bir fotoğrafını çekmeye çalışırsak (zira Jarmusch’u herhangi bir şekilde sınırlandırmak oldukça zordur), Amerikan toplumundan yola çıkarak modern insanlığın en önemli sorunları olarak gördüğü iletişimsizlik, yabancılaşma, kapitalizmin insanlar üzerindeki etkilerini daha çok minimalist bir estetikle sunduğu kanısına varabiliriz. Ortaya böyle bir dilin çıkmasında şüphesiz ki Jarmush’un geçmişi önemli rol oynamaktadır. Zira daha önce de belirttiğimiz gibi 1 yıllık Paris gezisinde önemli yönetmenlerle tanışmış ve içinde bulunduğu punk kültürü ile de sisteme karşı bir duruşa sahip olabilmiştir. Bunun yanında entelektüel birikimi hemen her filminde bazen bir şair, bazen bir müzisyen bazen de bir kitap olarak karşımıza çıkan göndermeleri ile göze çarpmaktadır. Bu anlamda Jarmusch filmleri, sinemanın post modern damarından da beslenen eklektik bir yapıya da sahiptir.
Bir başka Jarmush karakteristiği ise, her filminin bir yolculuk içermesidir. Bu bazen ölüme (Dead Man ve The Ghost Dog), bazen çok sevilen bir müzisyene (Mystery Train, Elvis Presley) bazen de bir taksinin şoför koltuğunda yolcunun istediği yere (Night on Earth) yapılan yolculuklardır.
Kısaca Jarmush tam anlamıyla bir sınıfa sokulamayan bu anlamda da günümüzün en bağımsız ruhlu yönetmenlerinden. İzleyiciyi bir yolculuğa çıkaran ve bu yolculuğu sırasında William Blake, Robert Frost, Nicholas Ray, Charlie Parker, Elvis Presley, Neil Young, Yamamoto Tsunetomo gibi isimlerle yoldaşlık yaptıran bu ‘punk ‘adamın film çekmeye devam etmesi sinemanın muhalif ruhu için büyük bir şans olarak görülebilir.
